รู้ลึก ฝึกกลืน แนวทางฟื้นฟูสำหรับผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมอง

ภาวะกลืนลำบากเป็นปัญหาที่พบบ่อยในผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมอง (Stroke) ส่งผลกระทบต่อคุณภาพชีวิตและอาจนำไปสู่ภาวะแทรกซ้อนที่รุนแรงได้ การฝึกกลืนอย่างถูกวิธีจึงเป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่งในการฟื้นฟูความสามารถในการรับประทานอาหารได้อย่างปลอดภัยและมีประสิทธิภาพ บทความนี้จะพาคุณไปทำความเข้าใจอย่างลึกซึ้งเกี่ยวกับการฟื้นฟูภาวะกลืนลำบาก และสิ่งที่ผู้ป่วยและผู้ดูแลควรรู้

ฝึกกลืนคืออะไร? สำคัญอย่างไรกับผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมอง

ฝึกกลืน คือ กระบวนการบำบัดและฟื้นฟูความสามารถในการกลืนอาหาร น้ำ และยา อย่างปลอดภัยและมีประสิทธิภาพ โดยมีเป้าหมายหลักเพื่อป้องกันการสำลัก ลดความเสี่ยงต่อภาวะปอดอักเสบจากการสำลัก และช่วยให้ผู้ป่วยสามารถกลับมารับประทานอาหารทางปากได้อย่างเหมาะสม

ทำไมผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมองถึงมีปัญหาในการกลืน?

ผู้ป่วย Stroke โดยเฉพาะผู้ที่มีความเสียหายของเส้นเลือดสมองบริเวณ “Middle Cerebral Artery (MCA)” ซึ่งควบคุมการเคลื่อนไหวของใบหน้า ลิ้น และลำคอ จะทำให้กล้ามเนื้อเหล่านี้อ่อนแรง ส่งผลให้การกลืนผิดปกติ เช่น กลืนช้า สะดุด หรือสำลักได้ง่าย ท่าฝึกกลืนจึงมีความสำคัญ ดังนี้

• ป้องกันภาวะแทรกซ้อน ลดความเสี่ยงของการสำลักอาหารหรือน้ำลงปอด ซึ่งอาจนำไปสู่ภาวะปอดอักเสบจากการสำลัก (Aspiration Pneumonia) ที่เป็นอันตรายถึงชีวิต
• ปรับปรุงภาวะโภชนาการ ช่วยให้ผู้ป่วยสามารถรับประทานอาหารทางปากได้อย่างเพียงพอ ทำให้ได้รับสารอาหารที่จำเป็นต่อการฟื้นฟูร่างกาย
• เพิ่มคุณภาพชีวิต ช่วยให้ผู้ป่วยกลับมามีความสุขกับการรับประทานอาหารร่วมกับครอบครัวและลดความกังวลเกี่ยวกับปัญหาการกลืนอาหารลำบาก 
• ฟื้นฟูการทำงานของกล้ามเนื้อ เสริมสร้างความแข็งแรงและการประสานงานของกล้ามเนื้อที่เกี่ยวข้องกับการเคี้ยวและการกลืน

ใครควรเป็นผู้ดูแลการฝึกกลืนของผู้ป่วย Stroke?

ผู้เชี่ยวชาญหลักในการดูแลการกลืนคือนักกิจกรรมบำบัด (Occupational Therapist) ซึ่งจะทำหน้าที่ประเมิน วิเคราะห์ และฝึกการกลืนตามสภาพผู้ป่วย โดยอาจร่วมมือกับนักกายภาพบำบัดและแพทย์เฉพาะทางด้านระบบประสาท

เวชศาสตร์ฟื้นฟู ฟื้นฟูความสามารถจากปัญหากลืนลำบากเป็นส่วนหนึ่งของเวชศาสตร์ฟื้นฟู โดยทีมสหวิชาชีพจะเข้ามามีบทบาทสำคัญในการประเมิน วางแผน และดำเนินการฝึกกลืน ดังนี้

1. นักกิจกรรมบำบัด จะประเมินความสามารถในการรับประทานอาหารในชีวิตประจำวัน แนะนำอาหารฝึกกลืนที่เหมาะสม และสอนฝึกกลืน กิจกรรมบําบัด เพื่อปรับวิธีการรับประทานอาหารและใช้เครื่องมือช่วย (ถ้าจำเป็น)
2. แพทย์เวชศาสตร์ฟื้นฟู จะวินิจฉัย ติดตามความคืบหน้า และปรับแผนการรักษา
3. นักโภชนาการ จะประเมินภาวะโภชนาการ และแนะนำอาหารที่ไม่ต้องเคี้ยว หรืออาหารที่มีเนื้อสัมผัสที่เหมาะสม รวมถึงให้คำแนะนำด้านโภชนาการที่จำเป็น

การฝึกกลืน…ช่วยอะไร? ให้กับผู้ป่วยบ้าง

การฝึกกลืนมีประโยชน์มากมายสำหรับผู้ที่มีปัญหากลืนอาหารลำบาก หรือมี ภาวะกลืนลำบาก ดังนี้

• ปรับปรุงความปลอดภัยในการกลืน เรียนรู้เทคนิคและท่าทางที่ช่วยลดความเสี่ยงในการสำลัก
• เพิ่มประสิทธิภาพในการกลืน เสริมสร้างความแข็งแรงและการทำงานประสานกันของกล้ามเนื้อที่ใช้ในการกลืน
• ขยายประเภทอาหารที่สามารถรับประทานได้ ค่อย ๆ ปรับเปลี่ยนระดับ อาหารฝึกกลืน เพื่อให้สามารถรับประทานอาหารได้หลากหลายมากขึ้น
• ลดการพึ่งพาการให้อาหารทางสายยาง ในบางกรณี การฝึกกลืนอย่างต่อเนื่องอาจช่วยให้ผู้ป่วยกลับมารับประทานอาหารทางปากได้ทั้งหมด
• ส่งเสริมความมั่นใจและอิสระ ช่วยให้ผู้ป่วยรู้สึกมั่นใจในการรับประทานอาหารและสามารถเข้าร่วมกิจกรรมทางสังคมที่เกี่ยวข้องกับการรับประทานอาหารได้มากขึ้น

ปัญหาของการกลืนและวิธีการตรวจ

อาการที่พบบ่อย

• กลืนติด กลืนไม่หมด
• สำลักอาหารหรือเครื่องดื่ม
• ไอระหว่างหรือหลังกลืน
• มีของค้างในลำคอ หรืออาหารลงผิดทาง (เข้าสู่หลอดลมแทนหลอดอาหาร)

วิธีการตรวจ

• ตรวจสังเกตอาการขณะกลืนและการเคลื่อนไหวของลูกกระเดือก
• ตรวจออกซิเจนในเลือดหลังกลืน
• ตรวจกลืนด้วยกล้องส่อง (FEES: Fiberoptic Endoscopic Evaluation of Swallowing)
• ตรวจกลืนโดยใช้การเอกซเรย์ (VFSS: Videofluoroscopic Swallow Study)

การรักษาเรื่องการกลืนมีอะไรบ้าง? และวิธีการฝึกกลืน

1. การฟื้นฟู (Rehabilitation)

• ฝึกกล้ามเนื้อรอบปาก ลิ้น คอหอย
• ใช้การกระตุ้นไฟฟ้าหรือแม่เหล็ก
• ฝึกกลืนโดยนักกิจกรรมบำบัดร่วมกับนักกายภาพ

2. การชดเชย (Compensatory Technique)

• ปรับท่าทางขณะกลืน เช่น หันหน้าไปฝั่งที่ไม่อ่อนแรง
• ปรับประเภทและความหนืดของอาหารโดยใช้แนวทางจาก IDDSI (International Dysphagia Diet Standardisation Initiative) ซึ่งแบ่งเนื้อสัมผัสอาหาร/เครื่องดื่มเป็นระดับต่าง ๆ เช่น

• ระดับ 0 ของเหลวใส เช่น น้ำเปล่า
• ระดับ 1-3 ของเหลวข้น
• ระดับ 4-7 อาหารบดจนถึงของแข็ง

3. ท่าบริหารกล้ามเนื้อช่องปาก ที่ใช้ในการกลืนเบื้องต้น (ท่าฝึกกลืน)

ท่าฝึกกลืนและการฝึกกล้ามเนื้อในช่องปากเป็นส่วนสำคัญของการฟื้นฟูภาวะกลืนลำบาก โดยมีเป้าหมายเพื่อเพิ่มความแข็งแรง การเคลื่อนไหว และการประสานงานของกล้ามเนื้อที่เกี่ยวข้องกับการเคี้ยวและการกลืน ตัวอย่างท่าบริหารเบื้องต้น ได้แก่

การบริหารริมฝีปาก

• ห่อและยื่นริมฝีปาก
• ยิ้มกว้าง
• สลับห่อและยิ้ม
• เม้มริมฝีปากให้แน่น

การบริหารลิ้น

• แลบลิ้นออกมาตรง ๆ
• แลบลิ้นขึ้นลง
• แลบลิ้นซ้ายขวา
• แตะปลายลิ้นที่เพดานปากด้านหน้า
• กวาดลิ้นรอบริมฝีปาก

การบริหารกราม

• อ้าและหุบปากช้า ๆ
• ขยับกรามไปด้านข้าง
• บดฟันเบา ๆ ค้างไว้

เทคนิคการกลืน

• Chin Tuck ก้มศีรษะเล็กน้อยขณะกลืน เพื่อป้องกันอาหารไหลลงหลอดลม
• Effortful Swallow กลืนโดยออกแรงกล้ามเนื้อคอมากขึ้น
• Mendelsohn Maneuver ขณะกลืน ให้ยกและค้างลูกกระเดือกไว้ชั่วครู่

อาหารที่ควรระวังสำหรับผู้ป่วยเส้นเลือดสมองที่มีปัญหาการกลืน

อาหารฝึกกลืนที่ควรหลีกเลี่ยงเป็นพิเศษ ได้แก่

• อาหารที่มีน้ำและของแข็งผสมกัน เช่น ลอดช่อง ข้าวต้ม ก๋วยเตี๋ยวน้ำ
• อาหารที่มีเนื้อสัมผัสไม่สม่ำเสมอ เช่น กล้วยน้ำว้า หรือของทอดที่ข้างนอกแข็งแต่ข้างในนิ่ม
• น้ำเปล่า หรือของเหลวใส ซึ่งไหลเร็วและมีโอกาสสำลักสูงกว่าของหนืด

ใครบ้างที่ต้องรับการฝึกกลืน?

ผู้ที่ควรได้รับการประเมินและรับการฝึกกลืน ได้แก่

• ผู้ป่วยโรคหลอดเลือดสมอง (Stroke)
• ผู้ที่มีภาวะทางระบบประสาท เช่น พาร์กินสัน อัลไซเมอร์
• ผู้ที่ได้รับการบาดเจ็บที่ศีรษะและลำคอ
• ผู้ที่ได้รับการผ่าตัดบริเวณศีรษะและลำคอ
• ผู้สูงอายุที่มีภาวะกลืนลำบาก
• ผู้ที่มีอาการสำลักบ่อย ไอขณะรับประทานอาหาร หรือมีอาหารตกค้างในช่องปาก

ผู้ป่วย Stroke ที่มีปัญหาในการกลืนสามารถกลับมากลืนได้ปกติหรือไม่?

ผู้ป่วยสามารถกลับมากลืนอาหารได้ในระดับหนึ่ง โดยอาจต้องปรับรูปแบบอาหารและฝึกฝนต่อเนื่อง ผู้ที่ได้รับการฝึกฟื้นฟูอย่างเหมาะสมในช่วง 6 เดือนแรก จะมีโอกาสฟื้นตัวได้ดีกว่า อย่างไรก็ตาม การฟื้นตัวเต็มที่หรือไม่ขึ้นอยู่กับตำแหน่งของสมองที่เสียหายและความรุนแรงของโรค

WALK WELL – เดินได้เดินดี ศูนย์ฟื้นฟูผู้ป่วยหลอดเลือดสมองโดยทีมแพทย์เฉพาะทาง ศูนย์ฟื้นฟูผู้ป่วยหลอดเลือดสมองโดยอายุรแพทย์ระบบประสาท และแพทย์เวชศาสตร์ฟื้นฟู มีโปรแกรมกายภาพบำบัด สามารถปรับตามได้ในแต่ละบุคคล และมีการประเมินผลอย่างสม่ำเสมอ ติดต่อสอบถามเพิ่มเติมได้ ติดต่อศูนย์  WALK WELL

คำถามที่พบบ่อยเกี่ยวกับ ฝึกกลืน